Презентација на годишниот извештај за темелни права на Агенцијата за темелни права на Европската унија

Од 2018 година Институтот за европска политика (ЕПИ) е истажувачки партнер на Агенцијата за темелни права на Европската унија (ЕУ) и на годишно ниво подготвува извештај како придонес за годишниот извештај за човекови права на ЕУ. Овогодинешниот извештај, објавен 8 јуни, беше презентиран во Собранието на Република Северна Македонија на 29 септември 2023. Дискусијата во собранието се одржа како дел од проектот којшто ЕПИ го спроведува со поддршка од Делегацијата на ЕУ за поддршка на демократијата, насочен кон поттикнување на дискусијата за човековите права во собранието.

Контекст

Агенцијата за темелни права на Европската унија, која работи како витален децентрализиран ентитет, служи како врвен извор на експертиза посветена на заштитата на основните права низ ЕУ. Опсегот на Агенцијата опфаќа разновиден спектар на клучни теми, вклучувајќи родова еднаквост, ЛГБТИК права, интеграција на Ромите, попреченост, расизам, злосторства од омраза, приватност, азил, пристап до правда и права на децата. Преку обезбедување насоки и помош за институциите на ЕУ и земјите-членки, Агенцијата обезбедува заштита на основните права за сите поединци во ЕУ.

Наодите од овогодинешниот извештај не служат само како ресурс туку и како катализатор за поттикнување на подлабока соработка и дискусија меѓу релевантните засегнати страни. Ова е особено важно бидејќи земјата се подготвува за претстојниот четврти циклус на Универзалниот периодичен преглед на Обединетите нации за човековите права. Овој сеопфатен преглед критички го оценува напредокот на државата во почитувањето на воспоставените стандарди за човекови права.

Бидејќи извештајот не ги опфаќа само земјите-членки на ЕУ, туку и земјите-кандидатки како Северна Македонија, Албанија и Србија, тој воспоставува конзистентен репер за оценување на земјите-кандидати според истите критериуми што се применуваат за земјите-членки. Следствено, извештајот служи како суштинска референтна точка за олеснување на дијалогот и соработката за зајакнување на основните права во Северна Македонија, усогласувајќи ги напорите со сеопфатната проценка на Универзалниот периодичен преглед.

Настанот го отворија пратеничката Маја Морачанин, претседателка на Интерпартиската парламентарна група за унапредување на правата на ЛГБТИ лицата, и Љатифе Шиковска, претседателка на Интерпартиската парламентарна група за поддршка на правата на Ромите. Свои воведни обраќања имаа и Симонида Кацарска, директорката на ЕПИ, Бен Нупнау од Делегацијата на Европската унија во Република Северна Македонија, и Златко Атанасов од Парламентарниот инстутут при Собранието на Република Северна Македонија.

Пратеничката Шиковска зборуваше за состојбата на Ромите и истакна дека се забележува напредок, кој што не е доволен, и дека треба да се отворат уште многу горливи прашања кои ја таргетираат ромската заедница како што се домувањето, децата на улица, вработувањето и правичната застапеност во однос на државната и јавната администрација. Нупнау ја истакна виталната улога на Собранието во надзорот на спроведувањето на човековите права, во усвојувањето на рамките за подобрување на животот на граѓаните, и барањето отчетност од Владата. Напомена дека законската рамка за заштита на човековите права во Република Северна Македонија е усогласена со таа на Европската унија, но за жал извештаите на повеќе домашни и меѓународни организации нагласуваат одредени систематски проблеми во општеството. Таквите извештаи, сепак, треба да се гледаат како алатка која што ќе помогне во согледувањето на предизвиците и изнаоѓањето на делотворни правни лекови. При тоа, ја истакна важноста на граѓанското општество како постојан чувар на човековите права, поради што продолжување на соработката со невладиниот сектор е од клучно значење. Атанасов се осврна на соработката помеѓу Парламентарниот институт и граѓанското општество при обезбедувањето на информации за пратениците и законодавната власт. Ја истакна важноста на учеството на граѓанските организации во работата на Собранието и напомена дека има и други можности за учество кои треба да се искористат.

Презентација на наодите на извештајот

Настанот продолжи со презентација на извештајот, опфатен во осум сфери: еднаквост и недискриминација; расизам, ксенофобија и нетолеранција; еднаквост и интеграција на ромската заедница; информатичко општество, приватност и заштита на податоците; азил, визи и миграциски политики; директиви за правата на жените и насилството врз жените; развој на правата на лицата со попреченост; и заштита на правата на децата.

При анализата на сегментите поврзани со еднаквоста и недискриминацијата, заедно со расизмот, ксенофобијата и нетолеранцијата, се појавија забележителни грижи во однос на пристапот на Северна Македонија кон клучните прашања кои ЕУ ги смета за критични. Особено загрижувачки беше недостатокот на суштински напредок во унапредувањето на еднаквоста и правата на ЛГБТИК заедницата. Отсуството на стратешки документ кој ги истакнува овие права, како што е наведено во скрининг извештајот на ЕУ, го нагласи овој недостаток. Според тоа, од клучно значење е усогласувањето на домашното законодавство со европските стандарди и зајакнувањето на домашните капацитети за следење на усогласеноста. Акцентот беше ставен на императивот не само да се донесат закони, туку и да се обезбеди нивно ефективно спроведување.

Родовата еднаквост, камен-темелник на човековите права, се соочи со закани, особено поради неусвојувањето суштински измени во Законот за матична евиденција, со што се продолжуваат секојдневните предизвици со кои се соочуваат трансродовите лица во земјата. Беше истакнат императивот да се спречи регресија во потрагата по родова еднаквост.

Во доменот на инклузијата на Ромите, и покрај усвојувањето на стратешки документ, неуспехот да се формира тело за следење го попречи ефективното спроведување. Притисоците забележани за време на пописот, особено во областите каде Ромите живеат меѓу доминантните етнички заедници, фрлаат сомнеж врз пријавениот процент од ромското население. Утврдени случаи на дискриминација и сегрегација на Ромите ги истакнаа системските прашања, особено во задоцнетиот одговор од властите на препораките на Комисијата за спречување и заштита од дискриминација.

Дискусијата за азил, визи, миграции и интеграција гравитираше околу усогласеноста со европските директиви, првенствено обележана со воведувањето на две кривични дела. Овие прекршоци опфаќаат помагање на странски државјани при нелегален влез и корист од нивното незаконско присуство во земјата. Беше нагласена очигледна загриженост во однос на третманот на мигрантите кои се држат како сведоци во кривичните случаи против откриените шверцери. Нивниот продолжен притвор без судска ревизија, кој може да трае и една година според одлуките на Министерството за внатрешни работи, предизвика значителен аларм за отсуството на правен надзор. Двосмислената оперативна природа на прифатните центри, без разлика дали се отворени или затворени, постави предизвици во дефинирањето на нивните улоги.

Понатаму, истакнато беше позитивното донесување на Законот за исплата на паричен надоместок на жртвите на насилни кривични дела. Сепак, останува да се извршат одредени законски усогласувања со овој закон. Несоодветната примена на Законот за превенција и заштита од насилство врз жените и семејното насилство предизвика загриженост, заедно со недонесувањето на потребните на придружни подзаконски акти. Иако беа признати позитивни промени во усогласувањето на Кривичниот законик со Истанбулската конвенција, признавањето на фемицидот како посебно кривично дело сеуште не се случило.

Сегментот посветен на правата на лицата со попреченост ги истакна системските проблеми во Северна Македонија. И покрај поставените законски рамки, лицата со попреченост остануваат маргинализирани во центрите на моќ, каде што нивните права не привлекуваат внимание. Постоечкото законодавство не ги исполнува обврските наведени во Конвенцијата за правата на лицата со попреченост. Една алармантна забелешка е отсуството на одредби со кои се препознава говорот на омраза и дискриминаторските дејствија врз основа на попреченост во Кривичниот законик. Суштинската тема ја истакна потребата за холистички пристап, нагласувајќи дека сите области на човековите права мора инклузивно да ги решаваат проблемите поврзани со попреченоста. Сегашниот фокус првенствено е насочен кон другите ранливите групи, со што се исклучуваат лицата со попреченост од главниот дијалог. Ова исклучување ненамерно ја овековечува дискриминацијата на заедницата со посебни потреби, ставајќи ги настрана нивните потреби и грижи во поширокото општество. Процесот на деинституционализација, иако теоретски има за цел напредок, во пракса не успева. Преминот од поголеми институции во помали групни домови не го обезбеди основното право на самостоен живот за лицата со попреченост. Понатаму, се појавија загрижености во врска со дневните центри, кои се сметаат за дискриминаторски поставки. Отсуството на клучни услуги за поддршка од суштинско значење за поттикнување на независен живот ги зголемува предизвиците со кои се соочува оваа заедница. Беше нагласена малата застапеност и учество на лицата со попреченост во телата за одлучување, што ја истакна итната потреба за правична застапеност во центрите на моќ. Недостатокот на правична застапеност е во целосна спротивност со нивната застапеност во поширокото општество. Медицинската природа на процесот на проценка на попреченоста исто така претставува проблем, што бара итна демедикализација во согласност со директивите на ЕУ и со Конвенцијата за правата на лицата со попреченост.

Дискусија

Модераторот Билјана Гинова ја иницираше дискусијата прашувајќи ги пратениците кои се нивните моќи надвор од законската регулатива. Исто така, ја спомена, оставката на претседателот на независната Комисија за спречување и заштита од дискриминација, која наиде на недостаток на реакции. Пратеничката Маја Морачанин ја истакна важноста од сеопфатно пристапување кон човековите права, напоменувајќи дека има одреден напредок, но дека суштинската агенда е недовршена. Очигледните недостатоци претежно се наоѓаат во фазата на имплементација поради институционалните ограничувања, како во човечките ресурси, така и во финансиите. Морачанин повторно ја нагласи надзорната улога на Собранието и го призна пропустот во назначувањето на комесари во Комисијата за спречување и заштита од дискриминација поради процедурални ограничувања, повикувајќи го Собранието да дејствува во јавен интерес.

Осврнувајќи се на недостатокот на напредок во правата на ЛГБТИК заедницата, Морачанин го истакна алармантното влијание на анти-родовите движења. Таа ја истакна итната потреба за соочување со овие движења, препознавајќи го нивното пошироко влијание врз демократските вредности во општеството.

Пратеничката Снежана Калеска-Ванчева ја истакна клучната улога на Собранието, не само во донесувањето закони, туку и во надзорот на спроведувањето на законите. Таа ја истакна потребата од активна будност на јавниот и граѓанскиот сектор за да се побара одговорност од институциите. Калеска-Ванчева повика на будни механизми за следење и јавен надзор за да се обезбеди сеопфатна имплементација и известување.

Пратеникот Фадил Зендели изрази разочарување од неуспехот на Собранието да ја одржи својата надзорна улога, припишувајќи го ова занемарување на партиските поделби, особено видливи при изборот на членови на комисиите.

Пратеничката Даниела Николова изрази сериозна загриженост во врска со агресивните антиродови движења, тврдејќи дека има финансиска поддршка и водство од надворешни субјекти кои не се во државата. Овие движења поттикнаа говор на омраза и закани против предлагачите на одредени закони. Николова се залагаше за стратешко планирање за борба против дискриминацијата и за поттикнување на вистинско демократско општество.

Модераторката потоа ја пренасочи дискусијата кон пратеничката Љатифе Шиковска, при што ја нагласи соработката со невладините сектори. Шиковска ја истакна важноста на надзорната расправа и предложи потенцијална соработка со невладините организации за засилен мониторинг.

Во дискусијата се вклучија и надворешни лица со предлог во секој закон да биде предвидена одредба дека Собранието во одреден временски период треба да организира расправа во однос на имплементацијата. Истакнато беше дека нешто што недостасува е фактот што Собранието не ги усвојува националите стратегии, туку тоа го прави Владата.

Прашањата кои се однесуваат на лицата со попреченост го заземаа централното место, нагласувајќи ги разликите во образовната поддршка, особено недостатокот на законодавство што обезбедува образовни асистенти за средното образование. Едно лице од публиката изрази дилема околу категоричното „не“ за дневните центри, и предложи институционално поврзување и заеднички активности на дневните центри со училишта, спорски клубови, и други здруженија за да нема одделеност. На тоа, доби одговор дека дневниот центар мора да има намена, а не само да биде градба во која што лицата со попреченост ќе го поминуваат денот без во нив да се прави нешто. Беше изразена загриженост и за злоупотребата на членот за реонизација од Законот за основно образование од страна на родителите, што резултира со сегрегација во образовниот систем.

Од публиката исто така беше укажано дека е време Анкетната комисија да разгледува што се случува со човековите права за ЛГБТ заедницата, за лицата зависници, за лицата кои што живеат со ХИВ, итн. Истакнато беше и дека иако се спомнаа антиродовите движења, никој не го спомена составот на антиродовите движења, а тоа е битно бидејќи антиродовото движење имаше поддршка и дел од самите пратеници. Бидејќи тие пратеници не беа присутни на овој настан, важно е ваквите дискусии да се водат пред целиот состав на Собранието.

Другите препораки ја истакнаа потребата од воспоставување паритет меѓу организациите за попреченост, застапување за поинклузивни политички партии и зајакнување на улогата на граѓаните со тоа што ќе им се даде можност за иницијативи слични на Европската граѓанска иницијатива, за да се обезбеди поширока општествена застапеност и демократско вклучување.

Препораки

• Зајакнување на парламентарниот надзор со спроведување периодични дебати во Собранието за имплементација на законите.
• Собранието да усвојува национални стратегии, преминувајќи од ексклузивна владина одговорност кон парламентарна вклученост, обезбедувајќи сеопфатна застапеност во планирањето на политиките.
• Зајакнување на соработката помеѓу граѓанскиот сектор и Собранието, поттикнувајќи активно учество и следење во собраниските постапки.
• Решавање на итните потреби на маргинализираните групи како ромската заедница и спротивставување на регресивните антиродови движења, обезбедувајќи заштита и унапредување на човековите права.
• Донесување законска регулатива која обезбедува образовна поддршка, особено за средното образование, преку обезбедување образовни асистенти за лицата со попреченост.
• Да се обезбеди еднаквост помеѓу организациите за попреченост, обезбедувајќи правична застапеност и пристап до ресурсите за различни групи во заедницата со посебни потреби.
• Да се воспостави платформа слична на Европската граѓанска иницијатива, овозможувајќи им на граѓаните да предлагаат закони, демократизирајќи го учеството надвор од владините или парламентарните структури.