Овој извештај во сенка ги обединува во единствена кохерентна целина сите наоди, заклучоци и препораки што произлегоа од следењето на областите содржани во Поглавјето 23 – Правосудство и темелни права. Ова е седми ваков извештај што го објaвува Институтот за европска политика (ЕПИ) – Скопје, земајќи ги предвид коментарите и мислењата на невладините организации.

Извештајот го опфаќа периодот од почетокот на октомври 2021 година, заклучно со крајот на септември 2022 година. Во извештајот се прикажани податоци што се релевантни и пред октомври 2021 година, доколку тие биле потребни за контекстуализација или за појаснување на новините од тековниот извештаен период, а кои се релевантни за извештајниот период. Периодот на опфат на извештајот соодветствува на извештајниот период на Европската комисија (ЕК) за Република Северна Македонија. Овој нацрт-извештај ја следи структурата на Поглавјето 23, согласно извештајот на ЕК. На крајот на секоја област во рамка се издвоени препораките и главните заклучоци.

Во текот на извештајниот период државата ги почна пристапните преговори со Европската унија, по симнување на бугарската блокада и прифаќањето на „францускиот предлог“ со донесувањето на преговарачката рамка. Последователно, на 27 септември 2022 година, во Брисел се одржа објаснувачкиот состанок за Поглавје 23 „Правосудство и темелни права“, со кој се заокружи објаснувачкиот скрининг за првиот кластер, „Темели“. Билатералниот скрининг на Поглавјето 23 се одржа на први и втори декември 2022 година, кога Северна Македонија ги презентираше степенот на усогласеност со правото на ЕУ, институционалната поставеност за спроведување на усогласените закони, плановите за понатамошно усогласување, градењето на институционалните и административните капацитети, како и потребните човечки, финансиски и ИТ-ресурси за спроведување на европските стандарди. Во следниот период потребно ќе биде преземање на видливи активностите што ќе дадат мерливи резултати.

Во овој краток преглед накратко се претставени клучните настани во однос на владеењето на правото во поглед на пристапувањето на Република Северна Македонија во ЕУ за периодот април-јуни 2022 година. Тој вклучува мониторинг на основите начела за пристапување во ЕУ, вклучително и на клучните настани во функционирањето на демократските институции, реформата на јавната администрација и Поглавјето 23: Судство и основни права.

Куса анализа на извештајот на ЕК за Северна Македонија 2022 година

Клучни теми на презентацијата на пакетот за проширување во Комисијата за надворешна политика од страна на комесарот Вархеји беа условениот кандидатски статус на Босна и Херцеговина, меѓувладините конференции за почеток на преговорите со Северна Македонија и Албанија, како и назадувањето во Србија во однос на заедничката надворешна политика, заедно со влијанието на руската инвазија во Украина.

За разлика од минатата година, Европската комисија оваа година можеше да го прикаже одржувањето на првата меѓувладина конференција со Албанија и првата политичка меѓувладина конференција со Северна Македонија како нејзин главен успех во политиката кон Западниот Балкан, дури и како „историски момент“ кој означува „нова фаза на политиката на проширување“

Токму ова е новата призма којашто му дава поинаков тон на овогодишниот Извештај за Македонија,  кој инаку ја задржува ланската структура, голем дел од содржината, а повторува и голем број хронични болки.

Анализата, пак, на оценките на Комисијата[1] води кон два заклучоци:

• Оценката за главно умерена подготвеност во повеќето кластери е иста како и минатата година. Остануваат големи разлики меѓу поглавјата и исти оценки за подготвеност на поглавјата, освен кај Поглавјето 31 Заедничка надворешна безбедносна политика, каде нивото на подготвеност е подигнато на „добро“, благодарејќи на целосната усогласеност со санкциите кон Русија.
• Оценките за напредокот се нешто подобри во споредба со минатата година, па наместо немање напредок или „ограничен“ напредок, Комисијата во повеќето поглавја забележува „одреден напредок“. Сепак, ова не води кон менување на оценките за подготвеноста, кои, со единствениот исклучок, се исти од 2019 година, а многу малку променети годините пред тоа.[2]

Оттаму, останува нашата минатогодишна констатација дека ова е резултат на долгорочната природа на пристапниот процес, континуираното менување на европското законодавство, но и на генералниот недостаток на политичка поддршка во ЕУ за процесот на проширување, наспроти на овогодишнатa сменета реторика. Одржувањето на ваквиот пристап не обезбедува импулс за реформи од аспект на држава кандидат.

[1] Оценката за подготвеноста ја одразува сегашната подготвеност во однос на целокупните права и обврски кои треба да се преземат со членството во ЕУ, додека оценката за напредокот е во однос на минатогодишниот извештај.

[2] Преглед на квантифицираните оценки за подготвеност и напредок е даден во прилог.

Слободни и фер избори се камен-темелник на едно демократско општество во кое соодветно се застапени и се земени предвид интересите на граѓаните. Од своето осамостојување до денес, Северна Македонија има поминато низ повеќе циклуси на изборни реформи, но обично тие се спроведувале во пресрет на изборите, со што биле ограничени времето и просторот за инклузивна, транспарентна, јавна дебата. Со цел да се премости јазот создаден од фрагментираниот и неинклузивен дијалог за изборни реформи, во текот на мај и јуни 2022 година Институтот за европска политика спроведе Национална дебата за изборните реформи за да ги појасни можните исходи од измените во изборниот модел што беа предмет на дискусија меѓу политичките партии и чинителите во земјата.

Националната дебата беше организирана согласно методот на дебатна анкета (Deliberative Polling) развиен од Центарот за делиберативна демократија од универзитетот „Стенфорд“. Дебатната анкета е уникатна форма на политички консултации што ги комбинира техниките на истражување на јавното мислење и јавната расправа, при што се испитува мислењето на учесниците на одредена тема пред дијалогот и по него со експерти и политичари. Промените во ставовите пред дебатата и по неа ги одразуваат преференциите на граѓаните во случај кога тие би имале можност повеќе да се запознаат со темата. Главна цел на Националната дебата беше да се зголеми вклученоста на граѓаните во претстојната реформа на изборниот систем преку инклузивен, објективен дијалог со релевантни експерти и носители на одлуки.

Основната анкета беше спроведена во мај и вклучуваше истовремено прашања што се однесуваа како на знаењето, така и на ставовите/размислувањата. Пред одржувањето на настанот, на учесниците им беа обезбедени балансирани информативни материјали, проверени од релевантни експерти, со цел обезбедување на непристрасни и објективни информации што послужија како основа во дискусиите со експертите и политичарите. По завршувањето на настанот, на учесниците им беше дадена истата анкета со цел да се увидат промените во нивната перцепција за темите што беа предмет на дебата. Резултатите од двете анкети беа анализирани со помош на ANOVA – анализата на варијанса заради проверка за присуство на статистички значајни разлики во ставовите на граѓаните пред дебатниот настан и по него.

Иако има многу аспекти на изборните системи и различни изборни модели низ светот, со оглед на временското ограничување, Националната дебата за изборните реформи се фокусираше на парламентарните избори, опфаќајќи четири теми: (1) бројот на изборни единици, (2) видовите листи на кандидати за пратеници, (3) гласањето во странство, и (4) регистрација на гласачите. Првата тема опфати две можни реформски сценарија – целата територија на државата да биде една изборна единица или, пак, да се задржи статус кво ситуацијата, односно државата да остане поделена на шест изборни единици. Втората тема ги опфати сценаријата за отворени или затворени кандидатски листи за пратеници. Третата тема опфаќаше три сценарија: статус кво, односно граѓаните кои живеат во странство да гласаат и да избираат до три пратеника, граѓаните кои живеат во странство да гласаат и да избираат еден пратеник и граѓаните кои живеат во странство воопшто да не гласаат. Последната тема опфати две сценарија: активно и пасивно регистрирање на гласачите.

Документ подготвен од Институтот за европска политика (ЕПИ) и Институтот за демократија „Социетас Цивилис“ (ИДСЦС) кој се осврнува на тековниот дијалог со Бугарија и почетокот на пристапните преговори на Северна Македонија и ЕУ.

Овој текст има цел да ја информира јавноста и да го изостри нејзиниот фокус за сите „ситници“ и суптилности кои евентуалниот компромис со Бугарија мора да ги земе предвид.

Анализа на Извештајот на Европската комисија за Република Северна Македонија од 19 октомври 2021 година

Контекстот во кој се објави Пакетот за проширување оваа година, го обележуваат справувањето со кризата со Ковид-19, понагласените геополитички и геостратешки фактори, енергетската криза, но и миграциските прашања кои повторно се актуелизираат.

Во самата ЕУ е сѐ повидлив расцепот околу стандардите за владеење на правото, по низата постапки на Комисијата и одлуките на Судот на правдата на ЕУ (СПЕУ) против Полска, но и Унгарија, констатирани и во годишниот извештај на ЕУ за владеење на правото.1 Ваквите трендови во ЕУ имаат сериозно влијание врз поддршката за проширување дури и кај земјите кои се традиционално поддржувачи на оваа политика на Унијата.

Комисијата во Стратегијата за проширување оваа година повторно препорачува почеток на преговорите – усвојување на преговарачката рамка и одржување на првата меѓувладина конференција за Северна Македонија и Албанија до крајот на годината, тврдејќи дека одложувањето има негативно влијание врз кредибилитетот на ЕУ. Повторно се препорачува и визна либерализација за Косово. Предложено е и отворање два кластери со Србија. За другите држави не се предложени нови чекори во процесот. Комисијата прави обид за исчекор и оваа година, по стагнацијата во статусот на процесот минатата година, кога ниедна држава не направи никаков исчекор. Амбициозните изјави на претседателката на ЕК, Фон дер Лајен, во нејзината септемвриска посета на регионот пред објавувањето на Пакетот, беа насочени кон создавањето клима за тоа. Помалку амбициозни беа државите членки во Декларацијата од Брдо на Самитот ЕУ – Западен Балкан, во обидот да го одржат поттикот за процесот.

Овој Извештај доаѓа во период кога процесот на пристапување на Северна Македонија е „заробен“ од блокадата поставена од Бугарија, и целосно ги фрла во сенка условите и реформите кои произлегуваат од обврските од членството, односно усвојувањето на acquis на ЕУ. Во овие услови, ризикот од понатамошното слабеење на трансформативната моќ на ЕУ во пристапувањето е исклучително висок. Овој ризик е особено видлив во нашиот случај како држава која е две декади во процесот ССА, но е присутен во целиот регион.

Дополнително, под знак прашалник се поставува и претходно широко распространетото мислење дека Европската Унија дејствува како актер кој придонесува за демократизацијата во државите кандидатки.

Овој извештај во сенка ги обединува во единствена кохерентна целина сите наоди, заклучоци и препораки што произлегоа од следењето на областите содржани во Поглавјето 23 – Правосудство и темелни права. Ова е седми ваков извештај што го објaвува Институтот за европска политика (ЕПИ) – Скопје, земајќи ги предвид коментарите и мислењата на невладините организации.

Извештајот го опфаќа периодот од почетокот на октомври 2021 година, заклучно со крајот на септември 2022 година. Во извештајот се прикажани податоци што се релевантни и пред октомври 2021 година, доколку тие биле потребни за контекстуализација или за појаснување на новините од тековниот извештаен период, а кои се релевантни за извештајниот период. Периодот на опфат на извештајот соодветствува на извештајниот период на Европската комисија (ЕК) за Република Северна Македонија. Овој нацрт-извештај ја следи структурата на Поглавјето 23, согласно извештајот на ЕК. На крајот на секоја област во рамка се издвоени препораките и главните заклучоци.

Во текот на извештајниот период државата ги почна пристапните преговори со Европската унија, по симнување на бугарската блокада и прифаќањето на „францускиот предлог“ со донесувањето на преговарачката рамка. Последователно, на 27 септември 2022 година, во Брисел се одржа објаснувачкиот состанок за Поглавје 23 „Правосудство и темелни права“, со кој се заокружи објаснувачкиот скрининг за првиот кластер, „Темели“. Билатералниот скрининг на Поглавјето 23 се одржа на први и втори декември 2022 година, кога Северна Македонија ги презентираше степенот на усогласеност со правото на ЕУ, институционалната поставеност за спроведување на усогласените закони, плановите за понатамошно усогласување, градењето на институционалните и административните капацитети, како и потребните човечки, финансиски и ИТ-ресурси за спроведување на европските стандарди. Во следниот период потребно ќе биде преземање на видливи активностите што ќе дадат мерливи резултати.

Во овој краток преглед накратко се претставени клучните настани во однос на владеењето на правото во поглед на пристапувањето на Република Северна Македонија во ЕУ за периодот април-јуни 2022 година. Тој вклучува мониторинг на основите начела за пристапување во ЕУ, вклучително и на клучните настани во функционирањето на демократските институции, реформата на јавната администрација и Поглавјето 23: Судство и основни права.

Куса анализа на извештајот на ЕК за Северна Македонија 2022 година

Клучни теми на презентацијата на пакетот за проширување во Комисијата за надворешна политика од страна на комесарот Вархеји беа условениот кандидатски статус на Босна и Херцеговина, меѓувладините конференции за почеток на преговорите со Северна Македонија и Албанија, како и назадувањето во Србија во однос на заедничката надворешна политика, заедно со влијанието на руската инвазија во Украина.

За разлика од минатата година, Европската комисија оваа година можеше да го прикаже одржувањето на првата меѓувладина конференција со Албанија и првата политичка меѓувладина конференција со Северна Македонија како нејзин главен успех во политиката кон Западниот Балкан, дури и како „историски момент“ кој означува „нова фаза на политиката на проширување“

Токму ова е новата призма којашто му дава поинаков тон на овогодишниот Извештај за Македонија,  кој инаку ја задржува ланската структура, голем дел од содржината, а повторува и голем број хронични болки.

Анализата, пак, на оценките на Комисијата[1] води кон два заклучоци:

• Оценката за главно умерена подготвеност во повеќето кластери е иста како и минатата година. Остануваат големи разлики меѓу поглавјата и исти оценки за подготвеност на поглавјата, освен кај Поглавјето 31 Заедничка надворешна безбедносна политика, каде нивото на подготвеност е подигнато на „добро“, благодарејќи на целосната усогласеност со санкциите кон Русија.
• Оценките за напредокот се нешто подобри во споредба со минатата година, па наместо немање напредок или „ограничен“ напредок, Комисијата во повеќето поглавја забележува „одреден напредок“. Сепак, ова не води кон менување на оценките за подготвеноста, кои, со единствениот исклучок, се исти од 2019 година, а многу малку променети годините пред тоа.[2]

Оттаму, останува нашата минатогодишна констатација дека ова е резултат на долгорочната природа на пристапниот процес, континуираното менување на европското законодавство, но и на генералниот недостаток на политичка поддршка во ЕУ за процесот на проширување, наспроти на овогодишнатa сменета реторика. Одржувањето на ваквиот пристап не обезбедува импулс за реформи од аспект на држава кандидат.

[1] Оценката за подготвеноста ја одразува сегашната подготвеност во однос на целокупните права и обврски кои треба да се преземат со членството во ЕУ, додека оценката за напредокот е во однос на минатогодишниот извештај.

[2] Преглед на квантифицираните оценки за подготвеност и напредок е даден во прилог.

Слободни и фер избори се камен-темелник на едно демократско општество во кое соодветно се застапени и се земени предвид интересите на граѓаните. Од своето осамостојување до денес, Северна Македонија има поминато низ повеќе циклуси на изборни реформи, но обично тие се спроведувале во пресрет на изборите, со што биле ограничени времето и просторот за инклузивна, транспарентна, јавна дебата. Со цел да се премости јазот создаден од фрагментираниот и неинклузивен дијалог за изборни реформи, во текот на мај и јуни 2022 година Институтот за европска политика спроведе Национална дебата за изборните реформи за да ги појасни можните исходи од измените во изборниот модел што беа предмет на дискусија меѓу политичките партии и чинителите во земјата.

Националната дебата беше организирана согласно методот на дебатна анкета (Deliberative Polling) развиен од Центарот за делиберативна демократија од универзитетот „Стенфорд“. Дебатната анкета е уникатна форма на политички консултации што ги комбинира техниките на истражување на јавното мислење и јавната расправа, при што се испитува мислењето на учесниците на одредена тема пред дијалогот и по него со експерти и политичари. Промените во ставовите пред дебатата и по неа ги одразуваат преференциите на граѓаните во случај кога тие би имале можност повеќе да се запознаат со темата. Главна цел на Националната дебата беше да се зголеми вклученоста на граѓаните во претстојната реформа на изборниот систем преку инклузивен, објективен дијалог со релевантни експерти и носители на одлуки.

Основната анкета беше спроведена во мај и вклучуваше истовремено прашања што се однесуваа како на знаењето, така и на ставовите/размислувањата. Пред одржувањето на настанот, на учесниците им беа обезбедени балансирани информативни материјали, проверени од релевантни експерти, со цел обезбедување на непристрасни и објективни информации што послужија како основа во дискусиите со експертите и политичарите. По завршувањето на настанот, на учесниците им беше дадена истата анкета со цел да се увидат промените во нивната перцепција за темите што беа предмет на дебата. Резултатите од двете анкети беа анализирани со помош на ANOVA – анализата на варијанса заради проверка за присуство на статистички значајни разлики во ставовите на граѓаните пред дебатниот настан и по него.

Иако има многу аспекти на изборните системи и различни изборни модели низ светот, со оглед на временското ограничување, Националната дебата за изборните реформи се фокусираше на парламентарните избори, опфаќајќи четири теми: (1) бројот на изборни единици, (2) видовите листи на кандидати за пратеници, (3) гласањето во странство, и (4) регистрација на гласачите. Првата тема опфати две можни реформски сценарија – целата територија на државата да биде една изборна единица или, пак, да се задржи статус кво ситуацијата, односно државата да остане поделена на шест изборни единици. Втората тема ги опфати сценаријата за отворени или затворени кандидатски листи за пратеници. Третата тема опфаќаше три сценарија: статус кво, односно граѓаните кои живеат во странство да гласаат и да избираат до три пратеника, граѓаните кои живеат во странство да гласаат и да избираат еден пратеник и граѓаните кои живеат во странство воопшто да не гласаат. Последната тема опфати две сценарија: активно и пасивно регистрирање на гласачите.

Документ подготвен од Институтот за европска политика (ЕПИ) и Институтот за демократија „Социетас Цивилис“ (ИДСЦС) кој се осврнува на тековниот дијалог со Бугарија и почетокот на пристапните преговори на Северна Македонија и ЕУ.

Овој текст има цел да ја информира јавноста и да го изостри нејзиниот фокус за сите „ситници“ и суптилности кои евентуалниот компромис со Бугарија мора да ги земе предвид.

Анализа на Извештајот на Европската комисија за Република Северна Македонија од 19 октомври 2021 година

Контекстот во кој се објави Пакетот за проширување оваа година, го обележуваат справувањето со кризата со Ковид-19, понагласените геополитички и геостратешки фактори, енергетската криза, но и миграциските прашања кои повторно се актуелизираат.

Во самата ЕУ е сѐ повидлив расцепот околу стандардите за владеење на правото, по низата постапки на Комисијата и одлуките на Судот на правдата на ЕУ (СПЕУ) против Полска, но и Унгарија, констатирани и во годишниот извештај на ЕУ за владеење на правото.1 Ваквите трендови во ЕУ имаат сериозно влијание врз поддршката за проширување дури и кај земјите кои се традиционално поддржувачи на оваа политика на Унијата.

Комисијата во Стратегијата за проширување оваа година повторно препорачува почеток на преговорите – усвојување на преговарачката рамка и одржување на првата меѓувладина конференција за Северна Македонија и Албанија до крајот на годината, тврдејќи дека одложувањето има негативно влијание врз кредибилитетот на ЕУ. Повторно се препорачува и визна либерализација за Косово. Предложено е и отворање два кластери со Србија. За другите држави не се предложени нови чекори во процесот. Комисијата прави обид за исчекор и оваа година, по стагнацијата во статусот на процесот минатата година, кога ниедна држава не направи никаков исчекор. Амбициозните изјави на претседателката на ЕК, Фон дер Лајен, во нејзината септемвриска посета на регионот пред објавувањето на Пакетот, беа насочени кон создавањето клима за тоа. Помалку амбициозни беа државите членки во Декларацијата од Брдо на Самитот ЕУ – Западен Балкан, во обидот да го одржат поттикот за процесот.

Овој Извештај доаѓа во период кога процесот на пристапување на Северна Македонија е „заробен“ од блокадата поставена од Бугарија, и целосно ги фрла во сенка условите и реформите кои произлегуваат од обврските од членството, односно усвојувањето на acquis на ЕУ. Во овие услови, ризикот од понатамошното слабеење на трансформативната моќ на ЕУ во пристапувањето е исклучително висок. Овој ризик е особено видлив во нашиот случај како држава која е две декади во процесот ССА, но е присутен во целиот регион.

Дополнително, под знак прашалник се поставува и претходно широко распространетото мислење дека Европската Унија дејствува како актер кој придонесува за демократизацијата во државите кандидатки.