Korrupsioni dhe të drejtat e njeriut: Kostoja e fshehur e mosndëshkimit

Duke vepruar kështu, ndryshe nga format e tjera të kriminalitetit që kanë një viktimë specifike dhe veprim të identifikuar, natyra e korrupsionit është sistematike dhe e përhapur: në vend që të synojë një individ, njëkohësisht shkel të drejtat e një numri të pacaktuar njerëzish, duke krijuar padrejtësi të përhapur dhe të heshtur. Prandaj, çështjen e korrupsionit nuk duhet ta shohim vetëm si një krim që duhet të çrrënjoset, si një statistikë në punën e gjyqësorit, por si një çështje e të drejtave të njeriut që ndikon në sigurinë e qytetarëve dhe besimin e tyre në institucionet e sistemit. 

Roli i prokurorit publik në luftën kundër korrupsionit përmes prizmit të mbrojtjes së të drejtave të njeriut

Roli i prokurorit publik në luftën kundër korrupsionit është i dyfishtë.

Kryesisht, prokurorët publikë janë më drejtpërdrejt përgjegjës për një hetim të plotë, të tërësishëm dhe efikas të të gjitha dyshimeve për ekzistencën e krimeve korruptive dhe motiveve korruptive që kanë çuar në shkeljen e të drejtave të personave. Ligji për Procedurën Penale e pozicionon qartë prokurorin si drejtues të procedurës parahetimore dhe hetimore, duke theksuar nevojën për veprim proaktiv edhe kur organet e prokurorisë dështojnë në funksionin e tyre të zbulimit të autorëve të krimeve.

Në rastin e krimeve korruptive, vërehet aktivitet më i madh i autoriteteve të përndjekjes në ndjekjen penale të anëtarëve të partisë së mëparshme në pushtet, dhe jo anëtarë të qeverisë aktuale. Funksionimi i qendrave hetimore brenda prokurorisë, i kombinuar me rolin udhëheqës të prokurorit publik në procedimet penale, duhet të veprojë si një kundërpeshë ndaj pasivitetit të organeve të prokurorisë në zbulimin e rasteve aktuale të korrupsionit dhe në hedhjen dritë mbi motivet e mundshme korruptive të ushtruesve të detyrës, që kanë çuar në shkelje të të drejtave të qytetarëve.

Sipas praktikës së Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, pasi të jetë krijuar një shkelje e një të drejte, shteti ka një detyrim ligjor për të kryer një hetim të plotë, efikas dhe të pavarur – i ashtuquajturi detyrimi i provimit institucional, brenda të cilit do të hetohen të gjitha rrethanat që çuan në shkeljen e një të drejte të veçantë. Megjithëse nuk ka asnjë rast specifik në praktikën e Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut ku theksohet se hetimi në mënyrë specifike duhet të kishte hetuar aspektet korruptive që çuan në shkeljen e të drejtave të personave, përsëri mund të konkludohet indirekt se detyrimi për të shqyrtuar institucionalisht të gjitha rrethanat që çuan në shkeljen e të drejtave të personave do të thotë gjithashtu një detyrim për të hetuar tërësisht aspektet korruptive që kanë ndikuar në ushtrimin e të drejtave të individëve. 

Historia e kohëve të fundit nuk mban mend të ketë pasur ndonjë protestë civile pa sloganin “Korrupsioni vret”: duke nisur nga protestat kundër ndotjes, protestat pas zbulimit të abuzimeve të klinikës onkologjike, protestat e të lënduarve në aksidentin në Llaskarcë, deri te protestat pas zjarrit të spitalit modular në Tetovë dhe zjarrit në diskotekën Puls në Koçani. Në të gjitha këto protesta, korrupsioni theksohet si fajtori kryesor për jetët e humbura, kështu që gishti drejtohet nga gjyqësori që pritet të japë verdiktin përfundimtar: a ka çuar korrupsioni deri te shkelja e së drejtës për jetë dhe a e paguajmë çmimin e korrupsionit edhe me viktima njerëzore? 

Aspekti i dytë që është i rëndësishëm në luftën kundër korrupsionit është qëndrimi personal i prokurorit publik ndaj korrupsionit dhe kontributi që çdo prokuror publik duhet të ketë në uljen e nivelit të pranueshmërisë së korrupsionit në shoqëri. Ky aspekt lidhet më drejtpërdrejt me ushtrimin e së drejtës për procedurë të drejtë dhe qasjen e qytetarëve në drejtësi. Kur tregtia me ndikim, ryshfeti ose përkatësia partiake ose biznesi janë vendimtare brenda procedurave, dhe jo provat dhe ligji, stimulohet një kulturë e selektivitetit dhe mosndëshkimit. 

Megjithëse bartësit e funksioneve publike në gjyqësor – gjyqtarët dhe prokurorët publikë, duke zgjedhur profesionin e tyre, kanë zgjedhur t’i shërbejnë interesit publik dhe të vendosin interesin e tyre vetjak në vend të dytë, ne ende dëshmojmë veprime të kundërta në praktikë. Një numër i madh rastesh të korrupsionit të profilit të lartë nuk arritën kurrë në një zgjidhje gjyqësore dhe gjyqtarë që vepruan në raste të tilla përfunduan në listën e zezë të SHBA-së dhe u shkarkuan, gjyqtarë të tjerë dhe prokurorë publikë u dënuan për marrje ryshfeti ose ndikim tregtar, dhe pati shkarkime të gjyqtarëve dhe procedime disiplinore për prokurorët publikë për abuzime të kryera në trajtimin e rasteve të profilit të lartë. Në këto raste, është e diskutueshme nëse interesi publik ishte ai që udhëhoqi gjyqtarët dhe prokurorët publikë në veprimet e tyre, kështu që qasja që ata zbatuan hap dilema për garantimin e vërtetë dhe gëzimin e së drejtës për procedurë të drejtë dhe qasje në drejtësi të qytetarëve. 

Për më tepër, duke pasur parasysh se korrupsioni favorizon dhe mbron “të vetët” – personat që janë të lidhur dhe veprojnë në bazë të lidhjeve të biznesit ose politikës, pushtetit ose parave, duke margjinalizuar të tjerët, është e qartë se korrupsioni është krijues i drejtpërdrejtë i praktikave diskriminuese. Në vendin tonë njihet fenomeni i zgjedhjes së gjyqtarëve dhe prokurorëve publikë nga fletoret dhe listat politike, të cilat më vonë pritet të punojnë për zgjedhjen e tyre dhe mbrohen nga strukturat politike përmes listave të të cilave janë zgjedhur ose promovuar. Nga ana tjetër, profesionistët që luftojnë korrupsionin janë të rezervuar për praktika dhe pasoja diskriminuese, duke nisur nga mobingu e deri te parandalimi i përparimit në karrierë dhe shkarkimi i tyre.

Këto praktika diskriminuese në rastet e korrupsionit kanë një rol të dyfishtë: të dekurajojnë individët nga luftimi i korrupsionit dhe t’u dërgojnë një mesazh profesionistëve dhe publikut të gjerë se vetëm ata që akomodojnë pritshmëritë e centëve të pushtetit janë të pranueshëm për sistemin. Në këtë drejtim, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut në praktikën e saj flet për efektin e frikësimit (chilling effect) të procedurave të drejtuara kundër mbartësve të posteve publike në gjyqësor, që shprehin me zë të lartë mendimin e tyre, duke kundërshtuar praktika të caktuara. Sipas mendimit të Gjykatës, qëllimi i procedurave të tilla është të ndikojë që individët e tjerë të përmbahen nga dhënia e një mendimi nga frika e pasojave të ngjashme dhe ka një ndikim të drejtpërdrejtë në pavarësinë e gjyqësorit. 

A e kemi humbur luftën apo ka ende beteja që ia vlen të luftohen?

Jetojmë në një vend ku, që nga pavarësia e deri më sot, nuk ka pothuajse asnjë dekadë në të cilën nuk ka pasur përgjime masive të paligjshme të komunikimeve të qytetarëve, pa epilog gjyqësor. Mjaft të pranueshme dhe të normalizuara janë pajtimi i kundërshtarëve politikë duke ndikuar në gjyqësor dhe duke zbatuar praktika dhe zgjidhje që lejojnë shmangien e përgjegjësisë (ndikimet mbi gjyqtarët dhe prokurorët, faljet e të dyshuarve për korrupsion, miratimi i ligjeve për amnisti, ndryshimet në kodin penal për të zvogëluar dënimet për krimet korruptive, etj.) dhe kohezioni politik për të ruajtur status quo-në kur ligjet duhet të ndryshohen për të siguruar llogaridhënien.  E gjithë kjo ndikon në përqindjen e mosndëshkimit, dhe mosndëshkimi stimulon shkelje të reja të ligjeve, sjellje të reja korrupsioni, dhe kështu shkelje të reja të të drejtave të qytetarëve, duke minuar mbrojtjen e viktimave. 

Prandaj, si bartës të funksioneve publike në gjyqësor, ne seriozisht duhet të pengojmë pandëshkueshmërinë, të gjejmë mënyra krijuese për të kapërcyer sfidat me të cilat përballemi dhe të tregojmë vendosmëri në luftën kundër korrupsionit. Sepse lufta kundër korrupsionit nuk është vetëm një luftë për qeverisje më të mirë – është një luftë për të drejtat e njeriut, për një jetë të barabartë dhe dinjitoze për të gjithë ne.