Autorе: Iva Conevska Vangellova, gjyqtare në Gjykatën Themelore Gjevgjeli

 Hyrje 

Rishikimi Periodik Universal (RPU) është një proces brenda Këshillit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut ku të 193 Shtetet Anëtare të OKB-së rishikohen çdo katër deri në pesë vjet për të vlerësuar detyrimet dhe angazhimet e tyre për të drejtat e njeriut. Një pjesë e rekomandimeve tematike nga rishikimi periodik universal i raundit të katërt – 46 për vendin tonë, i referohen pikërisht adresimit të problemit të dhunës me bazë gjinore. 

Për të dhënë rekomandime specifike, dhe për të zbatuar rekomandimet tematike të rishikimit periodik universal të ciklit të katërt – seanca 46 për vendin tonë në lidhje me dhunën me bazë gjinore, përfshirë dhunën me bazë gjinore ndaj grave, ky blog ofron një përkufizim se çfarë është dhuna me bazë gjinore ndaj grave, jepet një përmbledhje e shkurtër e kornizës ligjore dhe zbatimit në praktikë, në fund, një përmbledhje e hapave të ardhshëm që vendi ynë duhet të ndërmarrë për të zbatuar rekomandimet.  

Dhuna me bazë gjinore ndaj grave, dhuna ndaj grave dhe dhuna në familje

Dhuna me bazë gjinore ndaj grave është dhunë e drejtuar ndaj grave pikërisht për shkak të feminitetit të tyre dhe është rezultat i marrëdhënieve shoqërore të pabarabarta të pushtetit midis burrave dhe grave. Kjo përfshin dhunën fizike, seksuale, psikologjike dhe ekonomike, duke përfshirë kërcënimet dhe kufizimet e lirisë, si në jetën publike ashtu edhe në atë private.

Dhuna në familje përfshin të gjitha format e dhunës fizike, seksuale, psikologjike ose ekonomike brenda familjes ose marrëdhënies së partneritetit. Ligji i ri për parandalimin dhe mbrojtjen nga dhuna ndaj grave dhe dhuna në familje i vitit 2021 zgjeron përkufizimin, duke mbuluar të dy format e dhunës.

Statistikat tregojnë se burrat janë kryesisht autorë të dhunës në familje – 91% të krimeve dhe 84% të veprave penale. Viktimat më të zakonshme janë gratë, veçanërisht bashkëshortet. Sipas numrit të veprave penale të regjistruara në lidhje me dhunën në familje, vepra penale më e zakonshme është sulmi fizik, e ndjekur nga ngacmimi i tjetrit brenda një apartamenti. Në vitin 2022, numri i ankesave, kryesisht për abuzim psikologjik, u rrit ndjeshëm, ku përsëri shumica e autorëve ishin burra, dhe shumica e viktimave ishin gra.

Kuadri ligjor dhe dokumentet strategjike

Përpjekjet fillestare për të adresuar dhunën në familje në vend filluan në vitin 2004, kur dhuna në familje u përcaktua për herë të parë në Kodin Penal  dhe u krijua një sistem i mbrojtjes penale ligjore. Në të njëjtën kohë, së pari u krijua një sistem i mbrojtjes së ligjit civil duke ndryshuar dispozitat e Ligjit të Familjes. Në vitin 2014, u miratua Ligji i veçantë për parandalimin, preventimin dhe mbrojtjen nga dhuna në familje, i cili rregulloi kompetencat e institucioneve dhe masat mbrojtëse të viktimave. 

Pas ratifikimit të Konventës së Këshillit të Evropës për parandalimin dhe luftimin e dhunës ndaj grave dhe dhunës në familje (Konventa e Stambollit) në 2017 , shteti u angazhua në një luftë gjithëpërfshirëse kundër dhunës ndaj grave. Në këtë drejtim, Plani i Veprimit për Zbatimin e Konventës për Parandalimin dhe Luftimin e Dhunës ndaj Grave dhe Dhunës në Familje të Republikës së Maqedonisë 2018-2023 u përgatit me tre objektiva: harmonizimi i kornizës ligjore me dispozitat e Konventës, krijimi i shërbimeve për mbrojtjen e viktimave të dhunës me bazë gjinore dhe viktimave të dhunës në familje dhe zbatimi i aktiviteteve parandaluese. Në këtë drejtim, plani i veprimit parashikonte një sërë ndryshimesh ligjore ose miratimin e ligjeve të reja.

Në vitin 2021, u miratua një Ligj i ri për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhuna në Familje, duke përcaktuar për herë të parë dhunën me bazë gjinore ndaj grave, përfshirë vajzat nën moshën 18 vjeç, dhe u tejkalua qasja e shtetit për të trajtuar dhunën në familje si një problem neutral gjinor. Ligji mbulon format e reja të dhunës (përndjekja, gjymtimi gjenital, ngacmimi seksual në internet), përfshin grupet e cenueshme (gratë rome, personat LGBTI, gratë që përdorin drogë, gratë shtatzëna), rregullon trajtimin e institucioneve me kujdesin e duhur, parashikon koordinimin e institucioneve, mbledhjen e të dhënave dhe riintegrimin e viktimave.  Me këtë ligj, viktima ka të drejtë të ngrejë padi në një gjykatë civile për përcaktimin e përgjegjësisë për mosveprim ose mungesë të kujdesit të duhur ndaj institucioneve dhe personave të autorizuar që veprojnë në emër të shtetit. Viktima përjashtohet nga pagesa e të gjitha kostove procedurale të kompensimit deri në përfundimin e mbledhjes së pasurisë dhe zbatimin e kërkesës ligjore, në përputhje me ligjin. Për më tepër, parashikohet që viktima që nuk mund të mbledhë nga dhunuesi kërkesën e tij pronësore dhe ligjore të dhënë me vendim gjyqësor të formës së prerë, do të jetë në gjendje të kërkojë pagesë nga një fond shtetëror.

Në shkurt 2023, u miratuan ndryshime në Kodin Penal, të cilat përcaktuan dhunën me bazë gjinore për herë të parë, termin viktimë e dhunës me bazë gjinore, u prezantua një përkufizim i ri i dhunës në familje, u prezantuan krime të reja (gjymtimi i organeve gjenitale femërore, ndjekja, ngacmimi seksual), ndër format kualifikuese të kriminelëve që sanksionojnë dhunën në familje, përveç dënimit për dhunën në familje, u plotësua duke sanksionuar format themelore të akteve dhe gjatë kryerjes së dhunës me bazë gjinore, u sanksionua vrasja në çast e kryer gjatë dhunës me bazë gjinore ndaj grave nga personi i vrarë. Megjithatë, GREVIO  vëren se dhuna psikologjike nuk kriminalizohet si një krim i veçantë, megjithëse ekzistojnë disa dispozita të Kodit Penal që mund të mbulojnë aspekte të caktuara të kësaj forme dhune.

Përveç kësaj, me kriminalizimin e pamjaftueshëm të dhunës psikologjike dhe faktin që ndjekja penale për veprën penale të dëmtimit trupor të kryer gjatë kryerjes së dhunës me bazë gjinore, dhunës ndaj grave dhe dhunës në familje ende kryhet me sugjerimin e viktimës, efektiviteti i mbrojtjes së viktimave dëmtohet dhe ndjekja objektive e autorëve të krimeve për shkak të ndikimit dhe presionit ndaj viktimave zvogëlohet. 

Në vitin 2022, u miratua Ligji për kompensimin në para të viktimave të krimeve të dhunshme, i cili zbatohet nga 25.05.2023, dhe Komisioni për kompensimin në para të viktimave të krimit të dhunshëm u krijua  më 13.02.2024. Përveç kësaj, ndihma juridike falas për viktimat vazhdon të ofrojë vetëm mbrojtje primare, jo sekondare, dhe as nuk janë miratuar ndryshimet e shpallura në nenin 53 të Ligjit për Procedurën Penale, i cili do të zgjerojë mundësinë ligjore të kompensimit të të gjitha viktimave të dhunës me bazë gjinore nga fondi shtetëror, pavarësisht nga masa e dënimit të parashikuar për krimin.  

Një nga rekomandimet tematike të Rishikimi Periodik Universal i ciklit të katërt – sesioni 46 për vendin tonë në lidhje me dhunën me bazë gjinore duke përfshirë dhunën me bazë gjinore ndaj grave, është finalizimi dhe miratimi i ligjit për barazinë gjinore dhe ngritjen e kapaciteteve të institucioneve shtetërore për t’iu përgjigjur dhunës me bazë gjinore. Megjithëse projektligji për Barazinë Gjinore ishte i botuar në ENER në vitin 2022, ky ligj ende nuk është miratuar. As nuk janë miratuar ndryshime në Ligjin për Mbrojtjen Sociale, i cili do të harmonizohet me dispozitat e Ligjit për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhunës në Familje të vitit 2021. 

Është thelbësore që shteti të ketë një pasqyrë të rasteve të dhunës me bazë gjinore ndaj grave, prandaj nevojiten amendamente dhe plotësim i Rregullave të Gjykatës në përputhje me të cilat do të përfshihen kategori të veçanta për regjistrimin e rasteve të dhunës në familje dhe dhunës me bazë gjinore në procedurat civile dhe penale. 

Aplikimi në praktikë 

Auditimi i Zyrës Shtetërore të Auditimit (21 gusht 2025) konstatoi se institucionet nuk ofrojnë mbështetje, mbrojtje dhe riintegrim adekuat dhe efektiv të viktimave të dhunës me bazë gjinore dhe dhunës në familje. Nga 52 aktivitetet e  Planit të Veprimit për Zbatimin e Konventës për Parandalimin dhe Luftimin e Dhunës ndaj Grave dhe Dhunës në Familje për periudhën (2018–2023), zbatohen plotësisht 22, pjesërisht 10, dhe 20 aspak. Pas vitit 2023, nuk është miratuar asnjë Strategji e re Kombëtare për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna, nuk është përgatitur asnjë Plan i ri Veprimi për Zbatimin e Konventës së Stambollit, as nuk janë miratuar të gjitha aktet nënligjore të nevojshme të parashikuara nga Ligji për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhuna në Familje. Programi i riintegrimit është i përgjithshëm dhe pa tregues të qartë, ndërsa Qendrave për Punë Sociale u mungon stafi, analiza funksionale dhe procedurat e standardizuara. Strehimoret dhe qendrat e këshillimit janë të pamjaftueshme dhe të shpërndara në mënyrë të pabarabartë, dhe disa nga ato ekzistuese nuk plotësojnë standardet e Konventës së Stambollit.

Sipas përllogaritjeve, në strehimore nevojiten 184 shtretër dhe ofrohen vetëm 67 (37%). Nevojiten gjithashtu 19 qendra këshillimi, ndërkaq që janë krijuar 11 (59%). Në disa rajone, nuk ka fare strehimore ose ambiente këshillimi. Për më tepër, nuk ka sistem të licencimit të rregullt për shërbimet e specializuara dhe linjat SOS.

Të dhënat nga Ministria e Brendshme tregojnë se në gjysmën e parë të vitit 2024 janë raportuar 528 akte të dhunës në familje dhe me bazë gjinore, nga të cilat 84% ishin gra. Më të zakonshmet janë lëndimet trupore dhe rrezikimi i sigurisë, ndërkaq janë regjistruar edhe raste të lëndimeve të rënda, vrasjeve dhe tentim-vrasjeve. Prokuroritë publike në vitin 2024 morën 323 kallëzime, kryesisht direkt nga viktimat. Një numër i vogël viktimash bënë deklarata para prokurorisë, një numër edhe më i vogël me avokat, megjithëse ligjërisht ekziston një e drejtë e kufizuar për ndihmë juridike falas. Përgjigjet nga gjykatat tregojnë se nuk ka pasur procedura për dhunë me bazë gjinore ndaj grave jashtë kontekstit të dhunës në familje.

Hapat e ardhshëm të parë në dritën e zbatimit të rekomandimeve tematike nga rishikimi periodik universal i raundit të katërt – seanca 46 për vendin tonë

Trajtimi i problemit të dhunës me bazë gjinore ndaj grave është një proces afatgjatë, me angazhimin e të gjithë aktorëve kryesorë në shoqëri. Për të adresuar rekomandimet tematike të rishikimit periodik universal të ciklit të katërt – seanca 46 për vendin tonë në lidhje me dhunën me bazë gjinore, përfshirë dhunën me bazë gjinore ndaj grave, nevojitet planifikimi strategjik, ndryshimi i kuadrit ligjor, zbatimi i duhur i ligjeve dhe sigurimi i burimeve financiare, si dhe trajnimi i vazhdueshëm për profesionistët që punojnë në rastet e dhunës me bazë gjinore. 

Nga pikëpamja e planifikimit strategjik dhe përmirësimit të rregullimit ligjor, nevojitet:  

• Miratimi i Strategjisë Kombëtare për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna, 
• Miratimi i të gjitha akteve nënligjore të parashikuara nga Ligji për Parandalimin dhe Mbrojtje nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhuna në Familje, 
• Inkriminimi i dhunës psikologjike si vepër penale e veçantë në Kodin Penal, në përputhje me rekomandimet e GREVIO, 
• Ndryshimet në Kodin Penal, me qëllim që ndjekja penale e autorëve të veprës penale të lëndimit trupor të kryer gjatë kryerjes së dhunës me bazë gjinore, dhunës ndaj grave dhe dhunës në familje, të ndërmerret kryesisht nga prokuroria publike, 
• Ndryshimi i nenit 53 të Ligjit për Procedurën Penale, i cili do të zgjerojë mundësinë ligjore të kompensimit të të gjitha viktimave të dhunës me bazë gjinore nga fondi shtetëror, pavarësisht nga masa e dënimit të parashikuar për veprën penale, 
• Hapjen e një debati më të gjerë për ndryshimet në Ligjin për Ndihmë Juridike Falas me qëllim ofrimin e ndihmës juridike dytësore për viktimat e dhunës me bazë gjinore, dhunës ndaj grave dhe dhunës në familje, 
• Harmonizimi i Ligjit për Mbrojtjen Sociale me nenet e Ligjit për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhunës në Familje të vitit 2021,
• Miratimi i Aktit të Barazisë Gjinore, 
• Ndryshimi i Rregullores së Procedurës së Gjykatës në përputhje me të cilën do të përfshihen kategori të veçanta për regjistrimin e rasteve të dhunës në familje dhe dhunës me bazë gjinore në procedurat civile dhe penale. 

Në drejtim të zbatimit të duhur të rregullores, nevojitet: 

• Sigurimi i burimeve financiare për zbatimin efektiv të Ligjit për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhuna në Familje,  
• Sigurimi i fondeve për zbatimin efektiv të aktiviteteve që janë parashikuar, por nuk janë zbatuar ose janë zbatuar pjesërisht në Planin e Veprimit për Zbatimin e Konventës për Parandalimin dhe Luftimin e Dhunës ndaj Grave dhe Dhunës në Familje,
• Përmirësimi i aksesit në shërbimet shëndetësore për viktimat e dhunës me bazë gjinore, si dhe marrja e masave për forcimin e shërbimeve mbrojtëse dhe mbështetëse për viktimat e dhunës në familje,
• Marrja e masave për të siguruar implementimin dhe zbatimin e duhur të ligjeve dhe sanksionimin e duhur të autorëve të dhunës me bazë gjinore, 
• Marrja e hapave shtesë për të siguruar barazinë gjinore duke përmirësuar qasjen në shërbime të specializuara dhe strehimore për viktimat e dhunës me bazë gjinore, veçanërisht në zonat rurale, 
• Shumica e rekomandimeve në rishikimin periodik universal i referohen zbatimit të trajnimeve për gjyqësorin, prokurorinë dhe policinë, të cilat do të kenë një qasje të bazuar në të drejtat e njeriut dhe që synojnë viktimat, me qëllim të menaxhimit të dhunës me bazë gjinore. Në këtë drejtim, rekomandohet të vazhdohet me kryerjen e trajnimeve të veçanta për policinë, prokurorinë dhe gjyqësorin për zbatimin e ndryshimeve në Kodin Penal të shkurtit 2023, kryerjen e trajnimeve për gjyqësorin dhe  policinë për dhunën me bazë gjinore dhe për zbatimin efektiv të Ligjit për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhunës në Familje të vitit 2021. 
• Përveç rekomandimeve të rishikimit periodik universal, GREVIO rekomandon dhe promovimin e mekanizmave ligjorë në dispozicion të viktimave të dhunës me bazë gjinore, kundër autorëve, si dhe mundësinë e ngritjes së padisë në një gjykatë civile për të përcaktuar përgjegjësinë për mosveprim me kujdesin e duhur nga autoritetet shtetërore që nuk kanë përmbushur detyrën e tyre për të marrë masat e nevojshme parandaluese ose mbrojtëse në lidhje me rastet e dhunës ndaj grave dhe dhunës në familje, në përputhje me Ligjin për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Dhuna ndaj Grave dhe Dhuna në Familje të vitit 2021.

Blogu “Dhuna me bazë gjinore ndaj grave përmes prizmit të rekomandimeve për vendin tonë nga raundi i katërt i Rishikimit Periodik Universal të Këshillit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut” u zhvillua me mbështetjen e projektit rajonal SMART Balkans – Shoqëria Civile për Ballkanin Perëndimor të Lidhur zbatuar nga Centar za promociju civilnog društva (CPCD), Qendra për Kërkime dhe Politikëbërje (CPCD) dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM), dhe mbështetet financiarisht nga Ministria e Punëve të Jashtme e Mbretërisë së Norvegjisë. Përmbajtja e blogut është përgjegjësi e vetme e zbatuesve të projektit dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Norvegjisë.